Η ανακάλυψη απολιθωμÎνων φÏλλων ελιάς ηλικίας 50000 ετών στο νησί της ΣαντοÏίνης μαÏÏ„Ï…Ïά την μακÏόχÏονη παÏουσία του ελαιόδεντÏου στον πλανήτη μας. Ένας αÏιθμός διαφοÏετικών απόψεων Îχει εκφÏαστεί στο Ï€ÎÏασμα των χÏόνων αναφοÏικά με την Ï€ÏοÎλευση της ελιάς. Ο Alphonse De Candolle στο βιβλίο του “Origin of the Cultivated Plants” υποστηÏίζει ότι το δÎντÏο της ελιάς κατάγεται από την ΣυÏία και την ευÏÏτεÏη πεÏιοχή της Îœ. Ασίας. Η πεποίθηση αυτή, αν και χαίÏει της υποστήÏιξης και άλλων συναδÎλφων του Candolle, αμφισβητείται Îντονα από πολλοÏÏ‚ εÏευνητÎÏ‚ οι οποίοι Ï€Ïοτείνουν ως γενÎτειÏα της ελιάς την αÏχαία Αβησσυνία, σημεÏινή Αιθιοπία. Σε αντίθεση πάντως με το εÏώτημα της καταγωγής, ομοφωνία εν πολλοίς υπάÏχει όσον αφοÏά τον τόπο της Ï€Ïώτης καλλιÎÏγειας ελιάς στον σημεÏινό ΕυÏωπαϊκό χώÏο κατά την αÏχαιότητα. ΣÏμφωνα με ευÏήματα που Îχουν ÎÏθει στο φως από την αÏχαιολογική σκαπάνη στις διάφοÏες υποψήφιες πεÏιοχÎÏ‚, η συστηματική ελαιοκαλλιÎÏγεια εφαÏμόστηκε Ï€Ïώτα στο νησί της ΚÏήτης και κατά την Îεολιθική εποχή.
Το ελαιόλαδο στην Μινωική ΚÏήτη
Ο Γάλλος εÏευνητής Paul Faure(1916-2007), μετά από χÏόνια διεξοδικής ÎÏευνας και πληθώÏα ανασκαφών αναφÎÏει: “Η τιμή της μετατÏοπής του άγÏιου δÎντÏου της ελιάς σε καλλιεÏγήσιμο ανήκει στους χωÏικοÏÏ‚ της ΚÏήτης”. Στα χÏόνια που ακολοÏθησαν, το ελαιόλαδο λειτοÏÏγησε καταλυτικά για την άνθιση στην πεÏιοχή της ΚÏήτης του Ï€Ïώτου καταγεγÏαμμÎνου Î•Î»Î»Î·Î½Î¹ÎºÎ¿Ï (με την ευÏεία Îννοια) και άÏα ΕυÏÏ‰Ï€Î±ÏŠÎºÎ¿Ï Ï€Î¿Î»Î¹Ï„Î¹ÏƒÎ¼Î¿Ï, του πεÏίφημου ÎœÎ¹Î½Ï‰Î¹ÎºÎ¿Ï (3400-1200 Ï€.Χ). Οι Μινωίτες Îδειξαν μεγάλη αφοσίωση και Ï€ÏοχώÏησαν την αξιοποίηση της ελιάς πολλά βήματα μπÏοστά, φτάνοντας στο σημείο να αναπτÏξουν τις Ï€Ïώτες στην ανθÏώπινη ιστοÏία οÏγανωμÎνες μονάδες επεξεÏγασίας ελαιοκάÏπου και παÏαγωγής ελαιολάδου τον 15 αιώνα[1] Ï€.Χ.. Τα σχετικά επιτεÏγματα των Μινωιτών και ο κεντÏικός Ïόλος της ελιάς στην καθημεÏινότητα τους αποδεικνÏονται από σημαντικό αÏιθμό Ï€Ïαγματικά συγκλονιστικών αÏχαιολογικών ευÏημάτων. Το 1963 κατά την διάÏκεια ανασκαφής στην πεÏιοχή της αÏχαίας Μινωικής πόλης της ΖάκÏου, Îνα κÏπελλο με πλήÏως ανÎπαφες μαÏÏες ελιÎÏ‚, κατά πάσα πιθανότητα Ï€ÏοσφοÏά Μινωίτη ιεÏÎα στην χθόνια θεότητα του, ανακαλÏφθηκε στον πάτο ενός πηγαδιοÏ. Η ηλικία τους Ï€ÏοσδιοÏίστηκε στα 3500 χÏόνια Ï€Ïοκαλώντας το δÎος της αÏχαιολογικής κοινότητας. Οι συγκεκÏιμÎνες ελιÎÏ‚ παÏαμÎνουν μÎχÏι και σήμεÏα οι παλαιότεÏες που Îχουν ανακαλυφθεί.
Εξίσου εντυπωσιακή υπήÏξε και η ανακάλυψη αÏχαίου ελαιουÏγείου στο χωÏιό Κομμός, λιμάνι της λαμπÏής Μινωικής πόλης της ΦαιστοÏ. Το ελαιουÏγείο που μÎχÏι και τις μÎÏες μας θεωÏείται η παλαιότεÏη και πιο ολοκληÏωμÎνη εγκατάσταση επεξεÏγασίας ελιάς στην Μινωική ΚÏήτη, βÏÎθηκε ουσιαστικά ανÎπαφο με πληθώÏα εÏγαλείων ελαιοπαÏαγωγής στο χώÏο του. Στη πεÏιοχή της Κάτω ΖάκÏου στην Ανατολική ΚÏήτη, δεκάδες πήλινα δοχεία που χÏησιμοποιοÏνταν για την αποθήκευση ελαιολάδου ανακαλÏφθηκαν στις αποθήκες του πεÏίφημου ÎœÎ¹Î½Ï‰Î¹ÎºÎ¿Ï Î±Î½Î±ÎºÏ„ÏŒÏου της πεÏιοχής. Σημαντικός αÏιθμός εÏευνητών μάλιστα υποστηÏίζει ότι η ΖάκÏος, δεδομÎνου ότι ήταν Îνα από τα σημαντικότεÏα εμποÏικά λιμάνια της Μινωικής επικÏάτειας, κατά πάσα πιθανότητα λειτουÏγοÏσε ως διαμετακομιστικό κÎντÏο για εξαγωγÎÏ‚ σε ελαιόλαδο σε ÎœÎση Ανατολή και Αίγυπτο! Στην Ï€ÏωτεÏουσα Κνωσό, τα απομεινάÏια ενός ανακτοÏÎ¹ÎºÎ¿Ï ÎµÎ»Î±Î¹ÏŽÎ½Î± 400 δÎντÏων ανακαλÏφθηκαν μαζί με εγκατάσταση παÏαγωγής ελαιολάδου και αÏιθμό γιγαντιαίων πήλινων δοχείων στα οποία αποθήκευαν ελαιόλαδο. Στα νησάκια ΨείÏα και ΨÏλλος τα οποία βÏίσκονται στο βοÏειοανατολικό τμήμα της ΚÏήτης και είχαν στενοÏÏ‚ εμποÏικοÏÏ‚ δεσμοÏÏ‚ με την Κνωσό, η αÏχαιολογική σκαπάνη ÎφεÏε στο φως εκατοντάδες ευÏήματα από απομεινάÏια ελαιόδεντÏων και δοχεία αποθήκευσης διαφόÏων μεγεθών μÎχÏι εντυπωσιακÎÏ‚ τοιχογÏαφίες με απεικονίσεις σχετικÎÏ‚ με την ελιά. Αντίστοιχες λίστες με ευÏήματα ενδεικτικά του κεντÏÎ¹ÎºÎ¿Ï Ïόλου της ελιάς στην καθημεÏινότητα των Μινωιτών υπάÏχουν για πεÏιοχÎÏ‚ από όλο το μινωικό βασίλειο και Î¼ÎµÏ„Î±Î¾Ï Î¬Î»Î»Ï‰Î½ πεÏιλαμβάνουν πινακίδες με χÏήσιμες πληÏοφοÏίες για την διεξαγωγή θÏησκευτικών τελετουÏγιών (όπως πόση ποσότητα ελαιολάδου θα Ï€ÏÎπει να απλωθεί σε κάθε βωμό), αμÎÏ„Ïητα φυλαχτά και στεφάνια με απεικονίσεις σημαντικών γεγονότων που σχετίζονται με την ελιά και το ελαιόλαδο, καθώς και εκατοντάδες πήλινα δοχεία για την αποθήκευση ελαιολάδου.
Η καταστÏοφή των βοÏείων ακτών της ΚÏήτης από παλιÏÏοιακά κÏματα που δημιουÏγήθηκαν με την ÎκÏηξη του ηφαιστείου της ΣαντοÏίνης πεÏί το 1600 Ï€.Χ., σήμανε την ÎναÏξη της σταδιακής παÏακμής του λαμπÏÎ¿Ï ÎœÎ¹Î½Ï‰Î¹ÎºÎ¿Ï Ï€Î¿Î»Î¹Ï„Î¹ÏƒÎ¼Î¿Ï. Η καταστÏοφή του πανίσχυÏου στόλου τους, ανάγκασε τους Μινωίτες να απολÎσουν το μεγαλÏτεÏο μÎÏος της εμποÏικής τους δÏαστηÏιότητας, ενώ παÏάλληλα τους κατÎστησε ευάλωτους σε εισβολÎÏ‚ μυκηναϊκών πλοίων από την στεÏεωτική Ελλάδα. Ενώ λοιπών οι Îνδοξες μÎÏες του ÎœÎ¹Î½Ï‰Î¹ÎºÎ¿Ï Î Î¿Î»Î¹Ï„Î¹ÏƒÎ¼Î¿Ï Ï€Î»Î·ÏƒÎ¯Î±Î¶Î±Î½ στο Ï„Îλος τους, η ελιά, από τους καταλÏτες στην ανάπτυξη και ευημεÏία του, ετοιμάζονταν για μια μακÏά πεÏιπλάνηση στην λεκάνη της Μεσογείου.
Η διάδοση της ελιάς στην πεÏιοχή της Μεσογείου
Συνοδευόμενη από τις εκλεπτυσμÎνες μινωικÎÏ‚ μεθόδους καλλιÎÏγειας και παÏαγωγής ελαιολάδου, η ελιά άφησε το νησί της ΚÏήτης σαλπάÏοντας μÎσα σε μυκηναϊκά και φοινικικά καÏάβια. Οι Φοίνικες , Ï€Ïόγονοι των σημεÏινών ΣυÏίων και ικανότατοι ÎμποÏοι με Îντονη δÏαστηÏιότητα σε ολόκληÏη την λεκάνη της Μεσογείου, πιστεÏεται σήμεÏα ότι ήταν οι Ï€Ïώτοι που ÎφεÏαν την ελιά στην Αίγυπτο. Εκτός από τους Φοίνικες, η συνεισφοÏά των Ελλήνων στην εξάπλωση του δÎντÏου της ελιάς στον μεσογειακό χώÏο, ιδιαίτεÏα στο δυτικό του τμήμα, υπήÏξε καθοÏιστική. Τα Ελληνικά φÏλα σε αναζήτηση καλλιεÏγήσιμων εκτάσεων Îπλευσαν Ï€ÎÏα από τα σÏνοÏα του αÏχαίου ÎµÎ»Î»Î·Î½Î¹ÎºÎ¿Ï ÎºÏŒÏƒÎ¼Î¿Ï…. ÎœÎχÏι το 600 Ï€.Χ. ακμάζουσες ελληνικÎÏ‚ αποικίες είχαν δημιουÏγηθεί στην Σικελία, στη Îότια Γαλατία ή σημεÏινή Γαλλία, στη ΛιβÏη, στη ΣαÏδηνία, στην ΚοÏσική και στις ακτÎÏ‚ της ΙβηÏίας ή αλλιώς ΙβηÏικής χεÏσονήσου.
Στις νÎες τους πατÏίδες, οι αποικιακοί ελληνικοί πληθυσμοί εκτός από τις θεότητες τους και την ευλογία των ελληνικών μητÏοπόλεων (ελληνική πόλη-κÏάτος από την οποία αÏχικά Ï€ÏοÎÏχονταν), πήÏαν την ελιά αλλά και εκατοντάδων χÏόνων καλλιεÏγητικÎÏ‚ μεθόδους και τεχνικÎÏ‚ παÏαγωγής ελαιολάδου. Αιώνες μετά την Ï€Ïώτη παÏουσίαση της ελιάς στις Îότιες ΕυÏωπαϊκÎÏ‚ πεÏιοχÎÏ‚, ήÏθε η σειÏά των Ρωμαίων να συνεχίσουν το ÎÏγο των αÏχαίων Ελλήνων. Το ελαιόδεντÏο στις επόμενες δεκαετίες θα ταξίδευε σε κάθε γωνιά της απÎÏαντης Ρωμαϊκής ΑυτοκÏατοÏίας, Ï€Î¿Î»Ï ÏƒÏ…Ï‡Î½Î¬ καλυμμÎνο με το Ï€Îπλο μιας ειÏηνικής και ταπεινής Ï€ÏοσφοÏάς Ï€Ïος τους κατοίκους των υπό κατάκτηση πεÏιοχών. Εντυπωσιακό ωστόσο είναι το γεγονός ότι στην Ισπανία, παÏόλο που η ελιά είχε Ï€Ïωτοεμφανιστεί στην πεÏιοχή κατά την ναυτική κυÏιαÏχία των Φοινίκων γÏÏω στα 1050 Ï€.Χ., η καλλιÎÏγεια της δεν αναπτÏχθηκε σε αξιόλογο επίπεδο μÎχÏι και την άφιξη των Ρωμαίων κατακτητών.
Στους αιώνες που ακολοÏθησαν, οι Ρωμαίοι επιδίωξαν να επεκτείνουν την καλλιÎÏγεια της ελιάς σχεδόν σε κάθε γωνιά της ΑυτοκÏατοÏίας τους, εκμεταλλευόμενοι κατά κÏÏιο λόγο Ï€ÏακτικÎÏ‚ που οι αÏχαίοι Έλληνες είχαν Ï€Ïολάβει να αναπτÏξουν κατά τους Ï€ÏοηγοÏμενους αιώνες. ΠαÏαδόξως, αÏχικώς απÎφυγαν να καλλιεÏγήσουν ελαιώνες στα μητÏικά εδάφη της Ιταλίας, επιλÎγοντας να βασιστοÏν σε παÏαγωγοÏÏ‚ από μακÏινÎÏ‚ επαÏχίες όπως αυτή της Ισπανίας. ΣτÏατηγική την οποία εφήÏμοσαν σε μια Ï€Ïοσπάθεια να διασφαλίσουν στενÎÏ‚ εμποÏικÎÏ‚ σχÎσεις με τις υπό κατοχή πεÏιοχÎÏ‚ της απÎÏαντης Ρωμαϊκής ΑυτοκÏατοÏίας. Ωστόσο, μόλις ολόκληÏη η Μεσογειακή λεκάνη είχε πεÏιÎλθει σε Ïωμαϊκά χÎÏια και οι τελευταίοι πυÏήνες ελληνικής αντίστασης είχαν εξουδετεÏωθεί, η συστηματική καλλιÎÏγεια ελιάς άνθισε και στα Ιταλικά εδάφη. Με την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής ΑυτοκÏατοÏίας τον 5ο αιώνα μ.Χ και την κάθοδο από τον ΒοÏÏά των βαÏβαÏικών φÏλων, η καλλιÎÏγεια της ελιάς στην πεÏιοχή μπήκε σε μια σκοτεινή εποχή που θα διαÏκοÏσε 1000 χÏόνια. ΠαÏόλα αυτά, η Βυζαντινή ΑυτοκÏατοÏία, κομμάτι της Ανατολικής Ρωμαϊκής ΑυτοκÏατοÏίας, με την μεγαλοπÏεπή Ï€ÏωτεÏουσα της ΚωνσταντινοÏπολη, ήταν εκεί για να εξασφαλίσουν στην ελιά Îνα ασφαλÎÏ‚ και ευημεÏÎÏ‚ μÎλλον.
Η κατανάλωση ελαιολάδου στην ΚωνσταντινοÏπολη κατευθÏνονταν διαμÎσου 3 βασικών καναλιών: διατÏοφή, κάλυψη αναγκών Ï†Ï‰Ï„Î¹ÏƒÎ¼Î¿Ï Ï„Î·Ï‚ Î ÏωτεÏουσας τη νÏκτα και κοσμητική. Τα κανάλια αυτά δημιουÏγοÏσαν ζήτηση για τεÏάστιες ποσότητες σε ελαιόλαδο, που με τη σειÏά της διαμόÏφωνε τις συνθήκες για ανάπτυξη Îντονης εμποÏικής δÏαστηÏιότητας με επίκεντÏο το ελαιόλαδο σε ολόκληÏη την Βυζαντινή ΑυτοκÏατοÏία. ΔÏαστηÏιότητα που παÏÎμεινε ισχυÏή τόσο κατά την διάÏκεια των ΣταυÏοφοÏιών όσο και κατά την διάÏκεια των Οθωμανικών κατακτήσεων που ακολοÏθησαν σημαίνοντας το Ï„Îλος του Βυζαντίου, ενός από τους πλÎον λαμπÏοÏÏ‚ και με Îμφαση στο πνεÏμα ανθÏώπινους πολιτισμοÏÏ‚.
Η ελιά και το ελαιόλαδο στον ÎÎο Κόσμο
Κατά την τελευταία πεÏίοδο των Μεσαιωνικών χÏόνων, το ελαιόλαδο, εξεÏχόμενο με την βοήθεια θÏησκευτικών κοινοτήτων από μακÏά πεÏίοδο σκότους, άÏχισε να ανακάμπτει και να ξανακεÏδίζει μÎÏος της παλαιάς του αίγλης και δόξας στα εδάφη της Ï€Ïώην Δυτικής Ρωμαϊκής ΑυτοκÏατοÏίας. ΓÏÏω στον 16ο αιώνα μ.Χ. , η ελιά επιβιβάζεται στα πλοία των ΕυÏωπαίων εξεÏευνητών για να διασχίσει τον Ατλαντικό και να κατακτήσει τον ÎÎο Κόσμο. Μόλις Ï€Îντε αιώνες αÏγότεÏα, το ελαιόδεντÏο καλλιεÏγείται με επιτυχία στην ΚαλιφόÏνια, το Μεξικό, το ΠεÏοÏ, την Χιλή και την ΑÏγεντινή.
Ευτυχώς όμως το ταξίδι δεν σταματάει εδώ. Μόλις Ï€Ïόσφατα, η Olea Europaea ξεκίνησε για μια πεÏιπÎτεια διαφοÏετική, μια αληθινή Ï€Ïόκληση. Οι Ïαγδαία αναπτυσσόμενες αγοÏÎÏ‚ της Άπω Ανατολής σε συνδυασμό με τον διαÏκώς αυξανόμενο όγκο επιστημονικών ευÏημάτων γÏÏω από τις ευεÏγετικÎÏ‚ επιδÏάσεις του ελαιολάδου στην ανθÏώπινη υγεία, δημιοÏÏγησαν τις συνθήκες για την μετανάστευση της αγαπημÎνης μας ελιάς σε Ιαπωνία, ΚοÏÎα και Κίνα.
ΓυÏίζοντας τον κόσμο τα τελευταία 5000 χÏόνια, το ευλογημÎνο δÎντÏο της ελιάς - ιεÏÏŒ για τους ΑÏχαίους Αθηναίους – Îχει κατοÏθώσει να εδÏαιώσει την παÏουσία του σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Ενδημικό κάποτε φυτό της Μεσογείου, σήμεÏα επιδεικνÏει θαυμαστÎÏ‚ ικανότητες Ï€ÏοσαÏμογής σε διαφοÏετικÎÏ‚ συνθήκες και κλίματα. ΣυμπεÏιφοÏά που αν μη τι άλλο μαÏÏ„Ï…Ïά μια ανώτεÏη βιολογική ταυτότητα. Ανθεκτική σε απαιτητικά πεÏιβάλλοντα, με ελάχιστες απαιτήσεις σε νεÏÏŒ και Ï„Ïοφή αλλά συνάμα υπεÏθυνη για την παÏαγωγή ενός εκ των πολυτιμότεÏων φυσικών Ï„Ïοφών, η ελιά αποτελεί εξαίÏετο παÏάδειγμα της γενναιοδωÏίας της φÏσης Ï€Ïος τον άνθÏωπο.
[1] Blitzer Harriet, «Olive Cultivation and Oil Production in Minoan Crete», in M-C. Amureti and J-P. Brun (eds.) La Production du Vin et de l’ Huile en Mediterrane, (BCH Supplement 26 (Paris 1993), 163-175