Το ελαιόλαδο μέσα στην ιστορία

Το ελαιόλαδο μέσα στην ιστορία

Η ανακάλυψη απολιθωμένων φύλλων ελιάς ηλικίας 50000 ετών στο νησί της Σαντορίνης μαρτυρά την μακρόχρονη παρουσία του ελαιόδεντρου στον πλανήτη μας. Ένας αριθμός διαφορετικών απόψεων έχει εκφραστεί στο πέρασμα των χρόνων αναφορικά με την προέλευση της ελιάς. Ο Alphonse De Candolle στο βιβλίο του  “Origin of the Cultivated Plants” υποστηρίζει ότι το δέντρο της ελιάς κατάγεται από την Συρία και την ευρύτερη περιοχή της Îœ. Ασίας. Η πεποίθηση αυτή, αν και χαίρει της υποστήριξης και άλλων συναδέλφων του Candolle, αμφισβητείται έντονα από πολλούς ερευνητές οι οποίοι προτείνουν ως γενέτειρα της ελιάς την αρχαία Αβησσυνία, σημερινή Αιθιοπία. Σε αντίθεση πάντως με το ερώτημα της καταγωγής, ομοφωνία εν πολλοίς υπάρχει όσον αφορά τον τόπο της πρώτης καλλιέργειας ελιάς στον σημερινό Ευρωπαϊκό χώρο κατά την αρχαιότητα. Σύμφωνα με ευρήματα που έχουν έρθει στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη στις διάφορες υποψήφιες περιοχές, η συστηματική ελαιοκαλλιέργεια εφαρμόστηκε πρώτα στο νησί της Κρήτης και κατά την Νεολιθική εποχή.    

 

Το ελαιόλαδο στην Μινωική Κρήτη

Ο Γάλλος ερευνητής Paul Faure(1916-2007), μετά από χρόνια διεξοδικής έρευνας και πληθώρα ανασκαφών αναφέρει: “Η τιμή της μετατροπής του άγριου δέντρου της ελιάς σε καλλιεργήσιμο ανήκει στους χωρικούς της Κρήτης”. Στα χρόνια που ακολούθησαν, το ελαιόλαδο λειτούργησε καταλυτικά για την άνθιση στην περιοχή της Κρήτης του πρώτου καταγεγραμμένου Ελληνικού (με την ευρεία έννοια) και άρα Ευρωπαϊκού πολιτισμού, του περίφημου Μινωικού (3400-1200 Ï€.Χ). Οι Μινωίτες έδειξαν μεγάλη αφοσίωση και προχώρησαν την αξιοποίηση της ελιάς πολλά βήματα μπροστά, φτάνοντας στο σημείο να αναπτύξουν τις πρώτες στην ανθρώπινη ιστορία οργανωμένες μονάδες επεξεργασίας ελαιοκάρπου και παραγωγής ελαιολάδου τον 15 αιώνα[1] Ï€.Χ.. Τα σχετικά επιτεύγματα των Μινωιτών και ο κεντρικός ρόλος της ελιάς στην καθημερινότητα τους αποδεικνύονται από σημαντικό αριθμό πραγματικά συγκλονιστικών αρχαιολογικών ευρημάτων. Το 1963 κατά την διάρκεια ανασκαφής στην περιοχή της αρχαίας Μινωικής πόλης της Ζάκρου, ένα κύπελλο με πλήρως ανέπαφες μαύρες ελιές, κατά πάσα πιθανότητα προσφορά Μινωίτη ιερέα στην χθόνια θεότητα του, ανακαλύφθηκε στον πάτο ενός πηγαδιού. Η ηλικία τους προσδιορίστηκε στα 3500 χρόνια προκαλώντας το δέος της αρχαιολογικής κοινότητας. Οι συγκεκριμένες ελιές παραμένουν μέχρι και σήμερα οι παλαιότερες που έχουν ανακαλυφθεί.

Εξίσου εντυπωσιακή υπήρξε και η ανακάλυψη αρχαίου ελαιουργείου στο χωριό Κομμός, λιμάνι της λαμπρής Μινωικής πόλης της Φαιστού. Το ελαιουργείο που μέχρι και τις μέρες μας θεωρείται η παλαιότερη και πιο ολοκληρωμένη εγκατάσταση επεξεργασίας ελιάς στην Μινωική Κρήτη, βρέθηκε ουσιαστικά ανέπαφο με πληθώρα εργαλείων ελαιοπαραγωγής στο χώρο του. Στη περιοχή της Κάτω Ζάκρου στην Ανατολική Κρήτη, δεκάδες πήλινα δοχεία που χρησιμοποιούνταν για την αποθήκευση ελαιολάδου ανακαλύφθηκαν στις αποθήκες του περίφημου Μινωικού ανακτόρου της περιοχής. Σημαντικός αριθμός ερευνητών μάλιστα υποστηρίζει ότι η Ζάκρος, δεδομένου ότι ήταν ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά λιμάνια της Μινωικής επικράτειας, κατά πάσα πιθανότητα λειτουργούσε ως διαμετακομιστικό κέντρο για εξαγωγές σε ελαιόλαδο σε Μέση Ανατολή και Αίγυπτο! Στην πρωτεύουσα Κνωσό, τα απομεινάρια ενός ανακτορικού ελαιώνα 400 δέντρων ανακαλύφθηκαν μαζί με εγκατάσταση παραγωγής ελαιολάδου και αριθμό γιγαντιαίων πήλινων δοχείων στα οποία αποθήκευαν ελαιόλαδο. Στα νησάκια Ψείρα και Ψύλλος τα οποία βρίσκονται στο βορειοανατολικό τμήμα της Κρήτης και είχαν στενούς εμπορικούς δεσμούς με την Κνωσό, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως εκατοντάδες ευρήματα από απομεινάρια ελαιόδεντρων και δοχεία αποθήκευσης διαφόρων μεγεθών μέχρι εντυπωσιακές τοιχογραφίες με απεικονίσεις σχετικές με την ελιά. Αντίστοιχες λίστες με ευρήματα ενδεικτικά του κεντρικού ρόλου της ελιάς στην καθημερινότητα των Μινωιτών υπάρχουν για περιοχές από όλο το μινωικό βασίλειο και μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν πινακίδες με χρήσιμες πληροφορίες για την διεξαγωγή θρησκευτικών τελετουργιών (όπως πόση ποσότητα ελαιολάδου θα πρέπει να απλωθεί σε κάθε βωμό),  αμέτρητα φυλαχτά και στεφάνια με απεικονίσεις σημαντικών γεγονότων που σχετίζονται με την ελιά και το ελαιόλαδο, καθώς και εκατοντάδες πήλινα δοχεία για την αποθήκευση ελαιολάδου.

Η καταστροφή των βορείων ακτών της Κρήτης από παλιρροιακά κύματα που δημιουργήθηκαν με την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης περί το 1600 Ï€.Χ., σήμανε την έναρξη της σταδιακής παρακμής του λαμπρού Μινωικού πολιτισμού. Η καταστροφή του πανίσχυρου στόλου τους, ανάγκασε τους Μινωίτες να απολέσουν το μεγαλύτερο μέρος της εμπορικής τους δραστηριότητας, ενώ παράλληλα τους κατέστησε ευάλωτους σε εισβολές μυκηναϊκών πλοίων από την στερεωτική Ελλάδα. Ενώ λοιπών οι ένδοξες μέρες του Μινωικού Πολιτισμού πλησίαζαν στο τέλος τους, η ελιά, από τους καταλύτες στην ανάπτυξη και ευημερία του, ετοιμάζονταν για μια μακρά περιπλάνηση στην λεκάνη της Μεσογείου.   

 

Η διάδοση της ελιάς στην περιοχή της Μεσογείου

Συνοδευόμενη από τις εκλεπτυσμένες μινωικές μεθόδους καλλιέργειας και παραγωγής ελαιολάδου, η ελιά άφησε το νησί της Κρήτης  σαλπάροντας μέσα σε μυκηναϊκά και φοινικικά καράβια. Οι Φοίνικες , πρόγονοι των σημερινών Συρίων και ικανότατοι έμποροι με έντονη δραστηριότητα σε ολόκληρη την λεκάνη της Μεσογείου, πιστεύεται σήμερα ότι ήταν οι πρώτοι που έφεραν την ελιά στην Αίγυπτο. Εκτός από τους Φοίνικες, η συνεισφορά των Ελλήνων στην εξάπλωση του δέντρου της ελιάς στον μεσογειακό χώρο, ιδιαίτερα στο δυτικό του τμήμα, υπήρξε καθοριστική. Τα Ελληνικά φύλα σε αναζήτηση καλλιεργήσιμων εκτάσεων έπλευσαν πέρα από τα σύνορα του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Μέχρι το 600 Ï€.Χ. ακμάζουσες ελληνικές αποικίες είχαν δημιουργηθεί στην Σικελία, στη Νότια Γαλατία ή σημερινή Γαλλία, στη Λιβύη, στη Σαρδηνία, στην Κορσική και στις ακτές της Ιβηρίας ή αλλιώς Ιβηρικής χερσονήσου.  

Στις νέες τους πατρίδες, οι αποικιακοί ελληνικοί πληθυσμοί εκτός από τις θεότητες τους και την ευλογία των ελληνικών μητροπόλεων (ελληνική πόλη-κράτος από την οποία αρχικά προέρχονταν), πήραν την ελιά αλλά και εκατοντάδων χρόνων καλλιεργητικές μεθόδους και τεχνικές παραγωγής ελαιολάδου. Αιώνες μετά την πρώτη παρουσίαση της ελιάς στις Νότιες Ευρωπαϊκές περιοχές, ήρθε η σειρά των Ρωμαίων να συνεχίσουν το έργο των αρχαίων Ελλήνων. Το ελαιόδεντρο στις επόμενες δεκαετίες θα ταξίδευε σε κάθε γωνιά της απέραντης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, πολύ συχνά καλυμμένο με το πέπλο μιας ειρηνικής και ταπεινής προσφοράς προς τους κατοίκους των υπό κατάκτηση περιοχών. Εντυπωσιακό ωστόσο είναι το γεγονός ότι στην Ισπανία, παρόλο που η ελιά είχε πρωτοεμφανιστεί στην περιοχή κατά την ναυτική κυριαρχία των Φοινίκων γύρω στα 1050 π.Χ., η καλλιέργεια της δεν αναπτύχθηκε σε αξιόλογο επίπεδο μέχρι και την άφιξη των Ρωμαίων κατακτητών.

Στους αιώνες που ακολούθησαν, οι Ρωμαίοι επιδίωξαν να επεκτείνουν την καλλιέργεια της ελιάς σχεδόν σε κάθε γωνιά της Αυτοκρατορίας τους, εκμεταλλευόμενοι κατά κύριο λόγο πρακτικές που οι αρχαίοι Έλληνες είχαν προλάβει να αναπτύξουν κατά τους προηγούμενους αιώνες. Παραδόξως, αρχικώς απέφυγαν να καλλιεργήσουν ελαιώνες στα μητρικά εδάφη της Ιταλίας, επιλέγοντας να βασιστούν σε παραγωγούς από μακρινές επαρχίες όπως αυτή της Ισπανίας. Στρατηγική την οποία εφήρμοσαν σε μια προσπάθεια να διασφαλίσουν στενές εμπορικές σχέσεις με τις υπό κατοχή περιοχές της απέραντης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, μόλις ολόκληρη η Μεσογειακή λεκάνη είχε περιέλθει σε ρωμαϊκά χέρια και οι τελευταίοι πυρήνες ελληνικής αντίστασης είχαν εξουδετερωθεί, η συστηματική καλλιέργεια ελιάς άνθισε και στα Ιταλικά εδάφη. Με την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον 5ο αιώνα μ.Χ και την κάθοδο από τον Βορρά των βαρβαρικών φύλων, η καλλιέργεια της ελιάς στην περιοχή μπήκε σε μια σκοτεινή εποχή που θα διαρκούσε 1000 χρόνια. Παρόλα αυτά, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, κομμάτι της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με την μεγαλοπρεπή πρωτεύουσα της Κωνσταντινούπολη, ήταν εκεί για να εξασφαλίσουν στην ελιά ένα ασφαλές και ευημερές μέλλον.  

Η κατανάλωση ελαιολάδου στην Κωνσταντινούπολη κατευθύνονταν διαμέσου 3 βασικών καναλιών: διατροφή, κάλυψη αναγκών φωτισμού της Πρωτεύουσας τη νύκτα και κοσμητική. Τα κανάλια αυτά δημιουργούσαν ζήτηση για τεράστιες ποσότητες σε ελαιόλαδο, που με τη σειρά της διαμόρφωνε τις συνθήκες για ανάπτυξη έντονης εμπορικής δραστηριότητας με επίκεντρο το ελαιόλαδο σε ολόκληρη την Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Δραστηριότητα που παρέμεινε ισχυρή τόσο κατά την διάρκεια των Σταυροφοριών όσο και κατά την διάρκεια των Οθωμανικών κατακτήσεων που ακολούθησαν σημαίνοντας το τέλος του Βυζαντίου, ενός από τους πλέον λαμπρούς και με έμφαση στο πνεύμα ανθρώπινους πολιτισμούς.    

 

Η ελιά και το ελαιόλαδο στον Νέο Κόσμο

Κατά την τελευταία περίοδο των Μεσαιωνικών χρόνων, το ελαιόλαδο, εξερχόμενο με την βοήθεια θρησκευτικών κοινοτήτων από μακρά περίοδο σκότους, άρχισε να ανακάμπτει και να ξανακερδίζει μέρος της παλαιάς του αίγλης και δόξας στα εδάφη της πρώην Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Γύρω στον 16ο αιώνα μ.Χ. , η ελιά επιβιβάζεται στα πλοία των Ευρωπαίων εξερευνητών για να διασχίσει τον Ατλαντικό και να κατακτήσει τον Νέο Κόσμο. Μόλις πέντε αιώνες αργότερα, το ελαιόδεντρο καλλιεργείται με επιτυχία στην Καλιφόρνια, το Μεξικό, το Περού, την Χιλή και την Αργεντινή.

Ευτυχώς όμως το ταξίδι δεν σταματάει εδώ. Μόλις πρόσφατα, η Olea Europaea ξεκίνησε για μια περιπέτεια διαφορετική, μια αληθινή πρόκληση. Οι ραγδαία αναπτυσσόμενες αγορές της Άπω Ανατολής σε συνδυασμό με τον διαρκώς αυξανόμενο όγκο επιστημονικών ευρημάτων γύρω από τις ευεργετικές επιδράσεις του ελαιολάδου στην ανθρώπινη υγεία, δημιούργησαν τις συνθήκες για την μετανάστευση της αγαπημένης μας ελιάς σε Ιαπωνία, Κορέα και Κίνα.

Γυρίζοντας τον κόσμο τα τελευταία 5000 χρόνια, το ευλογημένο δέντρο της ελιάς - ιερό για τους Αρχαίους Αθηναίους – έχει κατορθώσει να εδραιώσει την παρουσία του σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Ενδημικό κάποτε φυτό της Μεσογείου, σήμερα επιδεικνύει θαυμαστές ικανότητες προσαρμογής σε διαφορετικές συνθήκες και κλίματα. Συμπεριφορά που αν μη τι άλλο μαρτυρά μια ανώτερη βιολογική ταυτότητα. Ανθεκτική σε απαιτητικά περιβάλλοντα, με ελάχιστες απαιτήσεις σε νερό και τροφή αλλά συνάμα υπεύθυνη για την παραγωγή ενός εκ των πολυτιμότερων φυσικών τροφών, η ελιά αποτελεί εξαίρετο παράδειγμα της γενναιοδωρίας της φύσης προς τον άνθρωπο.



[1] Blitzer Harriet, «Olive Cultivation and Oil Production in Minoan Crete», in M-C. Amureti and J-P. Brun (eds.) La Production du Vin et de l’ Huile en Mediterrane, (BCH Supplement 26 (Paris 1993), 163-175

News

Why Extra Virgin Olive Oil is The Healthiest Fat on Earth
Why Extra Virgin Olive Oil is The Healthiest Fat on Earth
Role of Olive Oil in Reducing Oxidative Stress
Role of Olive Oil in Reducing Oxidative Stress
Συμπληρώστε το e-mail σας και λάβετε τον ηλεκτρονικό μας κατάλογο.